ЕВГЕНИЙ ИВАНОВ: "САХА ТУЛУУРДААХ УОННА УҺУННЬУТ"

Сахабыт сиригэр күүстээх дьон тарбахха баттаналлар. Бүгүн «Эҥсиэли» хаһыакка Саха сирин күүстээх бухатыырдарыттан биирдэстэрэ, Нам улууһун олохтооҕо, мас-рестлиҥҥэ Россия чемпионатын призера, СР силовой многоборьеҕа элбэх төгүллээх чемпиона, IPF пауэрлифтиҥҥэ Уһук Илин чемпиона, WRPF пауэрлифтиҥҥэ аан дойду, Европа, Россия хас да төгүллээх чемпиона уо.д.а. элбэх ситиһиилэрдээх Евгений Иванов спорка хайдах кэлбитин уонна кыайыыларын хайдах ситиспитин туһунан сиһилии кэпсиэҕэ.

– Евгений Николаевич, баһаалыста, бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?

– Аллайыахха улууһун Чокурдаах бөһүөлэгэр 1973 сыллаахха күн сирин көрбүтүм. Ийэлээх аҕам оччолорго комсомольскай путевканан Аллайыаха улууһугар үлэлии сылдьар кэмнэрэ этэ. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ үс ини-бии уолаттар буолабыт. Убайым Чупров Александр Николаевич уонна быраатым Иванов Юрий Николаевич. Үһүөн сибээспитин быспакка куруук билсэбит, өйөһөбүт.

Ол курдук, ийэбит Тамара Ионовна уонна аҕабыт Николай Ефимович төрүт Нам улууһун дьоно буолаллар. Онон мин Нам улууһуттан силис тардабын. 8-с кылаас кэнниттэн СПТУ-га сварщик идэтин ылбытым, Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалаабытым. Онтон идэбинэн араас тэрилтэлэргэ балай да сыл үлэлээн баран, Намнааҕы педагогическай колледжка 2000 сылга диэри сылдьыбытым. Ол кэнниттэн бэйэ дьыалатын арынан үлэлээн саҕалаабытым.

– Дьарыккын хас сыллаахтан саҕалаабыккыный?

– Аан маҥнайгы дьарыкпын педколледжка үлэлии сылдьан, быһа холоон, 1997-98 сыллардаахха, санаабар, мөлтөхпүттэн кыыһыран, ньиэрбинэйдээн, ону таһынан, уруккуттан дьарыктанар баҕа баарыттан, 27 сааспыттан саҕалаабытым. Оччолорго педколледж билиҥҥи куорпуһа саҥа тутуллан үлэҕэ киирбит кэмэ, ол аттыгар эргэ спорт саала баара. Ким да сылдьыбатаҕа ырааппыт саалаҕа дьарыктанар тренажер туруоран, биир кыһын суос-соҕотох дьарыктаммытым. Ол курдук саалаҕа сүрүннээн, сытан эрэ штанганы өрө анньар, становой көтөҕүү оҥорор этим. Көрдөрүүлэрбин соччо астыммат этим.

Киһи аан маҥнай ис кыаҕын арыйбакка сылдьан дьарыктанан саҕалаатаҕына түргэнник эбиллэр. 2000 сыллаахха оннук дьарыктанан сиспин улаханнык эчэппитим. Сүрүн төрүөт – тымныы сиргэ дьарыктаныы. Туох аанньа буолуой, тымныыга тимири кытта өрө тустар… Бу кэмҥэ улуус киэн туттар спортсмена Юрий Эверстов педколледжка үлэлии киирбитэ. Кини кэлэн спорт сааланы тилиннэрэн үлэлэтэн барбыта. Арай, биир үтүө күн үлэлии сылдьан, батары киирбит тимири сиртэн хаһан оруур оннугар, тимирбин биирдэ тоҕо тардан ылбыппын Юрий Афанасьевич көрөн: «Улахан күүстээх киһи сылдьар эбиккин, маһынан дьарыктан», – диэн этии киллэрбитэ уонна мас тардыһыы көрүҥэр угуйбута.

– Дьарыккын хайдах былааннаан ыытаҕын?

– Маҥнай нэдиэлэҕэ түөртэ дьарыктанарым (иккитэ жим, иккитэ тяга, иккитэ присед). Оннук кыратык эбиллэн баран, тохтоон хаалбытым. Толкуйдаан баран, дьарыгым наһаа элбэх эбит диэн санааҕа кэлбитим. Онтон нэдиэлэҕэ үстэ дьарыктанар буолбутум. Салгыы, өссө аҕыйаттым. Ол курдук, нэдиэлэҕэ бары оҥорор көрүҥмүн биирдиитэ оҥорор буолбутум. Онно дьэ улаханнык эбиллибитим. Бүгүҥҥү күҥҥэ, саас билэн, син балачча буолан баран оҥорор буоллум. Маннык буолбутун төһө да сөбүлээбэтэрбин, хайыыр да кыах суох, организм оннугу ирдиир. Ону истибэккэ аһары барар түгэҥҥэр, организм син биир накаастыыр, бэйэтин ирээтин ылан баран тэйэр. Ол түмүгэ – араас тыраамбалар, эт-сиин элбэх сиринэн быһа барыан сөп.

Билигин илиим эчэйиитэ элбэх буолан, саамай сөбүлүүр көрүҥмүн, турникка тардыныыбын, тохтоттум. Сорох дьон этэллэр, хайаан даҕаны дьарыктаныахтааххын диэн, дьарыктаннаххына доруобуйа баар буолар дииллэрэ аһаҕас мөккүөргэ турар. Биир өттүнэн, аһары дьарыктанан сүрэххин олордон, олоххун төттөрүтүн кылгатыаххын сөп.

Быраабыланан буолбакка, киһи дьарыктанар баҕалаах эрэ буоллаҕына, спорт саалаҕа барыахтаах. Мин бу спорка тоҕо ситиһиим элбэҕий? Кырдьыга, ситиһиим олус элбэх, бэйэм соһуйабын. Хайдах маннык ситиһии кэлбитий диир буоллахха, хаһан даҕаны тренердэммэтэҕим. Билиҥҥи үйэҕэ, чаҕылхай тренер диэн тарбахха баттанар.

– Аан бастакы улахан ситиһииҥ ханна, хайдах этэй?

– Бастакы өйдөөн хаалбыт киирсиим, ситиһиим 1999 сыллаахха ыытыллыбыт Манчаары Оонньуулара этэ. Миэнэ миэнин курдук, эмискэ биирдэ улахан күрэх кыттааччыта буола түһэбин.

Аны туран, биир да ыһыахха, хаһан да мас тардыһан көрбөтөх киһибин. Бу иннинэ ыһыах да диэни соччо-бачча билбэт, улаханнык сэҥээрбэт, долоҕойбор түһэрбэт этим. Улахан күрэхтэһиигэ бараммын, дьэ, улаханнык сэргээбитим, хайдахтаах курдук күрэхтэһиилэр ыытыллаллар эбитий диэн.

Биири өйдөөн хаалбыппын, арай, олох даҕаны күрэхтэһэ кэлбит киһи курдук туттубаппын, бөдөҥ-садаҥ дьону көрөн «дьиҥнээх бухатыырдар манна бааллар эбит буолбат дуо» диэн астыныы бөҕө. Онтон бэйэм ыйааһыммар мадьынылары кыайан барбыппар бэйэбиттэн бэйэм соһуйдум, дьиҥнээхтии эттэххэ, кыайа кэлбэтэҕим, хайдах эрэ кыттыбыт киһи диэн. Ол курдук, бэйэм ыйааһыммар 13 киһиттэн бэһис буолары ситиспитим.

Оччолорго манна нуучча Геракла диэн аатырар Николай Колодко баара. Онно кини мас тардыһыы көрүҥэр муҥутуур кыайыылааҕынан буолбута. Кинини дьиҥнээх күүстээх киһи эбит диэн астыммытым, билиммитим уонна дириҥник убаастаабытым. Билигин кэлэн, туох да диэбит иһин, сахалар биир нууччаны онно кыайбатахпыт, дьэ, бу дьиҥнээх. Николай мас тардыһарыгар, ончу хаһан даҕаны эриэхэбэйдээн көрбөтөҕө. Сахалыы-махалыы, көннөрү күүһүнэн мас тардыһар дьэ, кини баар. Бу бастакы сылдьыбыт ыһыаҕым олус үчүгэйдик, тэрээһиннээхтик буолан ааспытыттан олус үөрбүтүм. Мас тардыһыытын көрүҥэр дьиҥнээхтик ылларбытым. Онтон бу кэлин 2014 сыллаахха буолбут Саха сирин Спартакиадатын оонньууларыгар намнар силовой экстрим көрүҥүн киллэрэн ыыттыбыт. Онно туох да саарбаҕа суох эрэллээхтик бастаабытым. Дьон ону алҕас кыайда, балыйдылар диэбит курдук киҥир-хаҥыр саҥарсыыларын истэн аһарбытым.

Онтон, ол сыл биир ыйынан аны Бүлүү улууһугар силовой многоборье буолар буолла. Ох курдук оҥостон Бүлүүгэ айаннаатым. Аны онно кыттааччылар элбэх этибит. Сүрүн киирсээччим Михаил Савватеев баар. Саха сирэ бүтүннүүтэ убаастыыр спортсмена Анатолий Баишев кыттыыны ылбыта. Аны убайбыт эчэйиилээҕин үрдүнэн, ону ол диэбэккэ, бүтэһигэр диэри күрэхтэспитэ. Эмиэ бэрт тыҥааһыннаах киирсиилэр буолан ааспыттара.

Инньэ гынан, ол сайын икки массыына ылан, кыайыыларбар биир үрдүк ситиһии диэн сыана быһабын. Ол курдук, дьоммор-сэргэбэр бастаабыппын дакаастаан, түмүкпүттэн олус астыммытым. Бэлиэтээн эттэххэ, биһиги улуустан утуу-субуу икки массыынаны күүстээх Николай Дьяконов ылан турардаах.

– Эйигин «Матч Тв» ханаалга Арассыыйа күүстээхтэрин кытта тэҥҥэ киирсэ сылдьаргын көрөн соһуйбутум даҕаны, үөрбүтүм даҕаны. Бу туһунан сиһилии кэпсиэҥ дуо?

– Маны кэпсиэм иннинэ, силовой экстрим, силовой многоборье күрэхтэһиилэрэ Саха да сиригэр ыытыллаллар этэ. 2005 сыллаахтан аан маҥнай Нерюнгри куоракка мас тардыһыы мадьыныларын ыҥыран, Николай Колодко тэрийэн саҕалаабыта. Мин тэрийээччи ыҥырыытынан, 2007 сыллаахха кыттан турабын. 2008 сс. буолуо, бадаҕа, Хабаровскай куоракка силовой экстримҥэ кыттыбытым. Бу күрэхтэһиигэ кыттыыны ыларбар, эмиэ миэнэ-миэнин курдук кыбытыктаах буолбута.

Ол курдук, Хабаровскайга барар түгэннээх буоллахпына, аны түөрт хонугунан Санкт-Петербург куоракка мас тардыһыытыгар «Чемпионат России» күрэхтэһиилээхпин, Өрөспүүбүлүкэ кыайыылааҕа буоларым быһыытынан, Санкт-Петербурга барарым булгуччу буоллаҕа. Силовой экстримҥэ туох да наһаа ымсыыран, харахпын быһа симэн Хабаровскайдаан хааллым. Дьэ, оннук күрэхтэһэн турабын.

Киһи туох да астынар күрэхтэһиитэ буолан ааспыта, кыһаллан тэрийбиттэрэ харахха тута быраҕыллара. Аны туран, күрэхтэһиибитигэр ыҥырыылаах ыалдьыттар «Самый сильный человек России» кыайыылаахтара кыттыыны ыллылар – Игорь Педан, Михаил Сидорычев, пауэрлифтиҥҥэ аан дойду чемпиона – Антон Кибирев, Андрей Драчев диэн ааттаах-суоллаах, таһыччы спортсменнары кытта киирсибиппиттэн астынабын. Дьокуускайга да олус тэрээһиннээх, үчүгэй күрэхтэһиилэр буолан ааспыттара.

«Спарта» спорткулууп директора, Саха сирин бодибилдиҥҥа уонна пауэрлифтиҥҥэ Федерациятын бэрэссэдээтэлэ Александр Гренадеров: «Кыаллар буоллаҕына, эн тугу эмэ тэрийэн ыытаар», – диэн, чуолаан, силовой экстримҥэ аналлаах малы-салы уонна онно толору эппиэттиир профессиональнай оборудованиелары миэхэ биэрбитэ. Былырыын Нам улууһугар силовой экстримҥэ күрэхтэһии ыыппытым, бу диэн эттэххэ, кэккэ уустуктары көрсүбүтүм.

Уопсайынан, ханнык да күрэхтэһиигэ үчүгэй бириис туруоруллубутун үрдүнэн, «Эмиэ оннук бириис туруоруллубут дуо?!» диэн саҥарааччылар көстөн кэлэллэрэ киһини хомотор. Маны этэн туран, Саха сиригэр бириискин кыайа-хото ылбатаххына, спортсменнарыҥ кэлэ да сорунуохтара суоҕа диэн куттал, хаһан баҕарар баар.

– Биһиги Сахабыт сиригэр билигин хас киһи анаан ыарахан көрүҥүнэн дьарыктанарый?

– Бүгүҥҥү күҥҥэ ким даҕаны дьарыктаммат. Урукку сылларга Рустам Ксенофонтов дьарыктаммыта, билигин тохтоон турар. Бу быйыл мас тардыһыы мадьыныта Сергей Фролкин дьарыктаныах баҕа санаалааҕын биллэрбитэ. Ол эрээри, ыарыы туран мэһэйдээн кэбистэ.

– Нам улууһугар эһиги суолгутунан барыан баҕалаах ыччат баар дуо?

– Суох, оннук уолаттар суохтар. Тоҕо диэтэр, сүрүн биричиинэ – материальнай-техническэй дьарыктанар, бааза суох. Манна, Намҥа, силовой көрүҥнэргэ аналлаах дьарыктанар усулуобуйа суох кэриэтэ диэххэ сөп. Инникитин маны хайдах эрэ көннөрүнүөххэ наада. Оттон мас тардыһыыга киирдэххэ, кырдьыгынан эттэххэ, Нам улууһуттан билигин эдэр кэскиллээх мас тардыһааччы эмиэ суох… Эдэрдэргэ улууспут чиэһин көмүскүүр чаҕылхай уолбут Анатолий Гладков билигин бэтэрээннэргэ тахсан киирсэрэ бэрт кыра хаалла ээ. Балары солбуйар дьон хаалбата. Дьэ, хомолтолоох быһыы-майгы. Аны туран, билигин Саха сиригэр многоборье муҥутуурдук сайынна, ол иһин атын көрүҥнэр кыбыттарыылаах, сүүйтэриилээх өттүгэр хаалыах курдуктар диэн бэйэм санаабын этэбин. Билигин ыччат дьарыктанарыгар бары усулуобуйа баар буолуон наада, ыччат ирдэбилэ үрдээн турар. Аны туран, биһиги эдэр спортсменнарбытыгар кыра эрдэхтэриттэн битэмииннэрэ тиийбэт буолан, организмнара үүнэрэ тохтоон хаалар, улахан сүрүн кыһалҕабыт, биһиэхэ ити буолар. Ол оннугар сахалар тулуурдаахтар уонна уһунньуттар.

– Спортивнай күрэхтэһиилэргэ муҥутуур ситиһиилэргит, үрдүк көрдөрүүлэргит?

– Киһи саамай киэн тутта кэпсиирэ, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах күрэхтэһиим – Кытай (КНР) сиригэр буолбута. 2016-17 сс. дьарыктана сылдьар кэммэр, «Александр Мирошниченко Владивосток куоракка күрэхтэһии тэрийэр, онно кыайбыттар КНР сиригэр-уотугар салгыы кытта барыахтара» диэн ис хоһоонноох ыҥырыы сурук туттум. Санатан эттэххэ, 2008-09 сс. күрэхтэһэн баран, ханна да күрэхтэспэккэ тохтуу сылдьар кэмим. Билигин кэлэн саныыбын, муҥутуур күүстээх турукпар, сулустаах күммэр сылдьан үгүһү куоттарбыппын. Владивостокка ситиһиилээхтик киирсэммин, Кытайга барар чиэскэ тигистим. Кытайдар тэрийээччи буолалларын быһыытынан, илии өттүгэр баар түһүмэхтэри аҕыйатан кэбиспит этилэр. Онно бастакыбын таас шариктары көтөхпүтүм, хайдах эрэ, олус үчүгэй упражнение диэн астыммытым. Ол курдук, кыттыбыт бары спортсменнар олус таһаарыылаахтык, өрө күүрүүлээхтик күрэхтэспиппит. Тус бэйэм, улахан таһымнаах күрэхтэһиигэ иккис буолан турабын. Үчүгэйэ диэн, хас биирдии көрүҥҥэ миэстэлэспиккэ эмиэ туһунан бириис туттарыллыбыта. Эмиэ бу сыл, Уһук Илин (Дальний Восток) ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ кыттаммын, Россия араас регионнарыттан кэлэн киирсибит уон спортсментан үһүс буолбутум. Ол курдук, саамай саастаахтара буоларым быһыытынан, онно кыттыыбын уонна түмүкпүн үчүгэй таһымынан ааҕабын. Бу күрэхтэһии, чуолаан, силовой экстрим эйгэтигэр миэхэ түмүктүүр күрэхтэһиим буолбута. Билигин бу көрүҥҥэ кыттыахпын куттанабын. Тоҕо диэтэр, тыраамба мунньустан, төһө да кыттыахпын баҕарбытым иһин, этим-хааным (организм) тулуйуо, уйунуо суоҕа диэн. Онтон үрдүк көрдөрүүлэргэ киирдэххэ, көхсүгэ штанга сүгэн баран олорон турууга – 325 киилэ, сытан эрэн штанганы өрө анньыыга – 205 киилэ, становой көтөҕүүгэ – 325 киилэ. Бу түмүктэри күрэхтэһиигэ көрдөрбүтүм. Хомойуох иһин, үрдүк көрдөрүүнү ыалдьан хааламмын ситиспэтэҕим. Ол кэнниттэн өрүттүбэтэҕим, кыахпын сатаан ылбатаҕым. Бэйэм саастыылаахтарбар, көрдөрүүм Аан дойдуга рекорд буолар. Аан дойдуга, үс Федерацияҕа чемпиоммун, икки Федерацияҕа рекордсмеммын. Ону таһынан, пауэрлифтиҥҥэ Аан дойду үрдүнэн, спортивнай история тухары, 45-тэн үөһэ саастыылаахтарга төрдүс кэрдиискэ турабын.

– Күрэхтэһиилэргэ долгуйуу, ыйааһыннаах тэриллэри кыайыам суоҕа диэн санаалар киирэн ылааччылар, ааһааччылар дуо?

– Долгуйуу диэн, биллэн турар, баар. Ити долгуйуу турукка киирии диэн буолар, турукка киириини эн бэйэҥ туһунан дьарыктыахтааххын. Олох кыайабын диэн санааҕа кэлиэхтээххин уонна киириэхтээххин. Бу алтынньы бүтүүтэ Москваҕа штанга көтөҕүүтүгэр күрэхтэһэ бараары сылдьабын. Маннык күрэхтэһиилэр буолаллара үчүгэй, бэйэтинэн туспа бырааһынньык, билэр дьоҥҥун көрсөн ирэ-хоро кэпсэтэҕин. Улахан ыйааһыннаахтар бэйэбит да аҕыйахпыт.

– Кэлэр көлүөнэҕэ, ааҕааччыларга баҕа санааҥ.

– Ыччат дьон – үтүө киһи буола сатыахтаахтар. Хас биирдии киһи бэйэтин, норуотун убаастыахтаах. Кэлиҥҥи сылларга саха норуотугар дьоҥҥо наһаа бэрт буолуу диэн баар буолан эрэр курдук көрөбүн. Эдэр көлүөнэ бэйэтин сахатын омугун өрө тутуохтаах, ол эрээри, оннук өрө тутан атын дьону баттыа, үөҕүө суохтаах. Култуура хаһан да үөһэттэн кэлбэт, алларааттан тахсар.

Хамаҕатта "Түһүлгэ" норуот айымньытын киинин звукооператора,

Харысхан ПОПОВ