Василий ВИНОКУРОВ: Булчуппун дэнэр киһи айылҕатын харыстыахтаах

Сахаларга сэтинньи – хара тыа иччитэ Баай Байанай ыйынан биллэр. Аҕа киһи уол оҕотун булка кыра оҕо сааһыттан тэҥҥэ илдьэ сырыттаҕына, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин, булт сиэрин-туомун үөрэттэҕинэ, улаатарын саҕана үтүө булчут киһи буолан тахсыа.

Хамаҕатта нэһилиэгиттэн булду идэ оҥостубут биирдиилээн булчут, аймаҕынан хара тыаҕа тахсар дьон үгүс. Бэлиэтээн эттэххэ, үксүлэрэ бэйэлэрин күннэригэр сылдьар эдэр дьон. Ол курдук, булду сэҥээрээччилэр аара суолга бэйэ-бэйэлэрин кытта көрсөн, ирэ-хоро кэпсэтэн, санаа атастаһан ааһаллар. Бүгүн миигин кытта Хамаҕатта эдэр булчута Василий Винокуров кэпсэтиэ.

- Василий Игнатьевич, булка эйиигин ким үөрэппитэй? Барыта хайдах саҕаламмытай, бастакы бултуйуун?

- Сахаларга этэллэрин курдук, эр киһи уол оҕо эрдэҕиттэн булка сыстан үөрэнэр. Аан маҥнай миигин булт эйгэтигэр аҕалбыт киһинэн аҕам Игнатий Васильевич буолар. Ол курдук, икки уол аҕабытын кыра эрдэхпититтэн куруук батыһа сылдьарбыт, ордук сааскы уонна күһүҥҥү куска сылдьарбыт. Аан маҥнай, кыракый уолаттар бараахтары ытыалыыр этибит, бултуур интэриэспит мантан саҕаламмыта. Бастакы кус, арааһа, 5-6 кылааска үөрэнэр эрдэхпинэ буолуо, күһүҥҥү куска аҕам саатынан бастакы көҕөммүн ытан ылбытым, Байанайым бэрсибитэ. Ону билигин даҕаны, харахпын симтэхпинэ көрөбүн.

Онтон улаата түһэн баран, 2005 сыллаахтан булчут убайбын Виктор Винокуровы кытта улахан булка тэҥҥэ сылдьан саҕалаабытым. Чопчулаатахха, эрдэтээҥҥи сылларга илии-атах буолар киһи буоллаҕым. Биһиги диэки, үгүстэр атынан, ыттаах сылдьан бултууллар. Кыһыҥҥы өттүгэр, хайыһарынан да сылдьан турардаахпын. Хайыһарынан сылдьыы, доруобуйаҕа туһалаах уонна айылҕаҕа, сибиэһэй салгыҥҥа сылдьартан туох ордук үчүгэй кэлиэй.

- Саа туттум да булчуппун дэнэбин дуо? Эн санааҕар, хас биирдии эр киһи булчут буолуохтаах дуо?

- Наһаа да аһары булчут буолбатар, киһи синбиир сааланан-саадахтанан, кыралаан куска, мас көтөрүгэр сылдьыахтаах буоллаҕа. “Саа туттум даҕаны булчуппун” диэн этиигэ, оттон, саа туппут киһи бэйэтин туох дэнэрэ ол бэйэтин быһаарыныытыгар хаалар. Саамай сүрүнэ, аһара барбакка бэйэҕэр сөп буолары ылыахха наада.

- Булчут киһи сиэр-майгы өттүнэн хайдах буолуохтааҕый?

- Булчут киһи сырыыта сиэртэн-туомтан саҕаланар, бу буоллаҕа булчукка саамай сүрүнэ. Тыаҕа таҕыстын да, бөххүн ыспакка, сиэри-туому барытын тутуһан, айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, көрбүккүн барытын аҥаар кырыытыттан кыдыйан, ытан испэккэ сылдьыахтааххын, туох барыта кэмнээх, кэрдиистээх. Киһи быһыытынан, айылҕаҕа хайдах сыһыаннаһаргыттан улахан тутулуктаах.

- Эн экипировкаҕар туох киирэрий? Ханнык сааны ордороҕун?

- Бастатан туран, сахам быһаҕа, саам. Бэйэҥ доруобуйан, тоҥмот-хаппат туһугар, кэлин кэмсиммэт курдук гына сытыйбат, илийбэт халыҥ таҥастаах буолуохха, фонариктаах уонна улахан болҕомтону атах таҥаһыгар ууруохха наада. Билиҥҥи үйэҕэ таҥас арааһа барыта баар, харчылаах эрэ буолуу ирдэнэр.

Билигин саа арааһа атыыланар. Кыра саалартан калашниковтар бааллар, кылгаһынан, чэпчэкитинэн үчүгэй, бөҕө-таҕа, ыһарга-таҥарга боростуой. Сыаната да удамыр. Холобура, акка олорон сүгэргэ олус табыгастаах. Улахантан, “Тигр” саа үчүгэй. Ыраахха ытарга сөпкө чуолкайдык түһэрэр.

Мин бэйэм калашников уонна доруоп “Сайга” саалардаахпын. “Сайга” саалаах бултуу барартан киһи куттаммат, ыксаллаах түгэннэргэ харбатынан үчүгэй.

- Хас сыллаахтан уруккулуу, ат көлөлөөх бултаан саҕалаабыккыный? Соҕотох бултуургун сөбүлүүгүн дуу, элбэх буолан дуу?

- Этэн аһарбытым курдук, Салбан нэһилиэгэр убайбар Виктор Васильевичка оҕо эрдэхпиттэн булт үөрэҕэр буһан-хатан, такайыллан кэлбит киһибин. Куруук кинини батыһан элбэххэ үөрэммитим. Билигин Хамаҕаттаттан аҕабынаан, табаарыстарбынаан Степан Петров, Евгений Дьяконов буолан киниэхэ тиийэн бултуубут, айылҕаҕа сылдьан сибиэһэй салгынынан толору тыынабыт.

Булка куруук бөлөҕүнэн сылдьа сатыыбыт. Соҕотох да сылдьан бултуур туох куһаҕаннаах буолуой, дьиҥэ үчүгэй буоллаҕа. Ылан көрдөххө, биир киһи тыаһа-уоһа суох уу-чумпутук сылдьыа. Оттон элбэх буолан сырыттахха, кэпсэтии да баар буолуо, кыыл сыты-сымары да ыраахтан түргэнник ылыа. Онон, соҕотох сырыттаххына быдан бултуйуулаах буолан тахсаргар тиийэҕин.

- Бүгүҥҥү күҥҥэ бултааһыны көргө-нарга кубулутар дьон баар буоллулар. Манныкка эн сыһыанын?

- Оннук тахсар дьоннор хамсаныылара айылҕаҕа куһаҕанынан эрэ дьайар буоллаҕа. Бултуу сылдьан оннук дьону көрсөрүн көрсүбэтэҕим, ол эрээри, ыһыллыбыт-тоҕуллубут сирдэри көрөн аһарбыттаахпын. Айылҕаҕа суолтатыгар эрэ тахсан аһаан-сиэн, айбардаан баран төттөрү киирэр быһыыларын, биллэн турар, утарабын. Маннык киһини булчут дииргэ тылым тахсыбат.

- Булт диэн тыл эйиэхэ туох суолталааҕый? Туохха бултуургун ордороҕун?

- Сахаҕа булт диэн тыл, айылҕаны кытта алтыһыы буолуо дии саныыбын. Ону таһынан, бултаан дуоһуйуу уонна ас-таҥас таһаарыы. Былыр-былыргыттан хас биирдии эр киһи бултаан кэллэҕэ, ол иһин бултааһын хайаан даҕаны баар буолуохтаах.

Саамай куска сылдьарбын ордоробун диэххэ сөп. Уопсайынан, тыаҕа күһүн бары кыыл хамсыыр, кэлэр-барар кэмигэр тахсарбын туохтааҕар да сөбүлүүбүн. Ол курдук, Улуу Добдурҕа (сир тоҥор; суол-иис баар; тымныы да, ичигэс да буолбатах; үөн-көйүүр сүтэр кэмэ) күннэрэ үүннэҕинэ бары-барыта баар буоллаҕа, күһүөрү мас көтөҕөтө түһэр кэмигэр сылдьар туохха даҕаны тэҥнэммэт. Ону тэҥэ, ойуур арыллан биэрэр кэмигэр ыт сыты ыраахтан чуо-бааччы ылар.

Адьырҕа кыыллары эккирэтиһэн туран бултаспаппын, арай ахсаана элбээтэҕинэ бултуурга күһэллэбин. Бөрөҕө бултаһар олох ыарахан, өйгүнэн кыайыахха наада. Биир бөрөнү уһун кыһыны быһа хапкааннаан, бултаһан ылбытым. Ол курдук, кини эмиэ олох сайдыытын кытта өйө тэҥҥэ сайдар быһылаах. Холобура, хапкааны сыттаан билэллэр. Элбэхтэ көрбүтүм, үктээн иһэннэр үктээбэккэ, кэннилэринэн хааман барбыт түгэннэрэ баарын. Салгыы, анаан туран бөрөҕө бултаһар, эккирэтиһэр санаам суох. Киһи мээнэ санаммат адьырҕа кыыла, кэлин иэстэбиллээх да буолуон сөп, мээнэ тыытыспатах ордук. Онтон, эһэ туһунан кэпсээтэххэ, арааһа, түбэһэр киһитигэр түбэһэр быһыылаах. Сорох булчуттар үйэлэрин тухары тыаҕа сылдьаллар да, эһэҕэ түбэспэтэхтэрэ, көрбөтөхтөрө үгүстэр. Онон, миэхэ да түбэһэр күннээх буоллаҕына түбэһиэ, байанай биэрдэҕинэ биэриэ.

Нам улууһугар айылҕа харыстабылын инспектордара үлэлииллэр, рейд оҥорор кэмнэригэр хаста даҕаны көрсөн турардаахпыт. Докумуонун бэрээдэк буоллаҕына барыта үчүгэй буоллаҕа, туохтан да дьаархаммакка, кэтэммэккэ-манаммакка, куттаммакка сылдьаҕын.

- Булка төһө табыллабын (везучий) дэнэҕин?

- Этэр кыах суох, Байанай хайдах биэрэринэн. Түүл түһээтэхпинэ бултуйарбын билэбин, сэрэйэбин. Арай маннык буолла, күһүөрү түүл бөҕө түһээтим, аны туран, биир күн дьиэм аттыгар суор олоро-олоро хаһыытаата. Бэлиэ биэрэр быһыылаах диэн санааҕа кэлэбин. Ол сыл хара тыа иччитэ Баай Барылаах Байанай үтүө хараҕынан көрөн үчүгэйдик маанылаабыта, күндүлээбитэ. Аны туран, суор туһунан элбэх кэпсээн баар дии. Холобура, кыыл эккирэтэ сылдьаҥҥын, эйиэхэ суор көмөлөһөр диэх курдук кэпсээннэри истибиттээхпин, онуоха майгынныыр түгэннэр кырдьык бааллара, ардыгар, санааҕар сирдиир курдуктар ээ.

- Кэлиҥҥи сылга булт эйгэтигэр төһө уларыйыы киирдэ, киирэр?

- Уларыйыы сыл аайы киирэр диэххэ сөп. Саамай сүрүнү ааттыыр буоллахха, бултуур кэм күнэ-дьыла көһөн, уларыйан биэрэр. Сааны илдьэ сылдьыы уларыйыылара бааллар. Ол курдук, сылтан сыл суут-сокуон кытаатан иһэр. Бары билэ-көрө сылдьабыт, туох да көҥүлэ суох киһи мээнэ тыаҕа тахсыбат буолан турар. Мин санаабар, Дойду үрдүнэн булт аҕыйаабытыттан сылтаан хааччахтааһын кытааппыт, элбээбит буолуон сөп. Оттон, биһиги Сахабыт сиригэр кыыл аҕыйааһынын, элбээһинин туһунан кэпсэттэххэ, оннук эстэн, дьадайан бардыбыт диэхпин баҕарбаппын, бултуур булпут баарга дылы. Чэ, куобах аҕыйаата, онтон туртаһын ахсаана элбии турар, бөрө, эһэ элбээбитэ кутталлаах, хоромньу таһаарыан сөп. Туртас элбиирэ туох куһаҕаннаах буолуой, арай быйыл аһылыга, кэнчээри от үүммэтэ. Кини алдьатыыта, хоромньута диэн дьон оттообут отун сиэн сөп. Бүгүҥҥү күҥҥэ эсэһит дьон аҕыйах. Тоҕо диэтэр, эһэҕэ бултуурга үчүгэй ыт көстүбэт, адьырҕа кыылга түһэр, үрэр ыттар чыҥха атыттар, олох кэмчи буолааччылар, мээнэ булбаккын. Холобура, тайахсыт ыттар эһэ сытын ылан баран билбэтэҕэ буола-буола ааһа баран хаалаллар, ойуурга төһөлөөх эһэни көрөллөрүн бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ.

- Ыттары хайдах иитэҕит, тугунан аһатаҕыт, булчут ыт хайдах буолуохтааҕый?

- Ыты ылан иитэргэ, кини төрөппүттэрин, удьуорун билиэххэ наада. Сүүс бырыһыан “Бу олох үчүгэй ыты буллум” диэн этэр кыах суох. Кыра эрдэҕиттэн тыаҕа таһааран үөрэттэххэ, онно биллэр ыт хайдаҕа. Ыт көрүүтүгэр эмиэ кырата суох харчы барар. Миэхэ билигин бэйэбэр икки ыт доҕордоохпун, иккиэн улахан булка сылдьаллар. Ыттарбын кэнсиэрбэнэн, хааһынан уонна бэлэм аһынан аһатабын.

Кустуурга ыт улахан көмөтө суох дии саныыбын, куһу таһаарарга эрэ сылдьыан сөп. Сокуоҥҥа төнүннэххэ, кус булдугар эмиэ кэккэ уларыйыылар киирэн тураллар. Ол курдук, ыттаах тахсар буоллаххына, боростуой лайка ыт көҥүллэммэт, кустааһыҥҥа сөп түбэһэр боруода ыт буолуохтаах.

- Бултуу тахсарга булчуту туох куттал күүтүөн сөбүй?

- Саамай сааҕа сэрэхтээх буолуохха наада. Алҕас ким эмэ сыыһа-халты туттан кэбиһиэн эмиэ сөп. Булка уопсайынан, үчүгэйдик билсэр бэйэ дьонун кытта бултуур ордук. Бултуу таҕыстыбыт да дэҥтэн, оһолтон сэрэтии үлэтин хатылыыбыт, кэпсэтэбит.

Булчут хайаан даҕаны испиискэлээх буолуон наада. Булт эккирэтиитигэр ылларан, бэйэн да өйдөөбөккүнэн ыраата баран хаалыаххын сөп, оччоҕо бу малын барыта манна наада, көмө буолуо. Холобура, биһиги кыылы икки күн эккирэтэн турардаахпыт. Эккирэтэр кыылгар бары мунугуттан улахан куттал суоһаабыт буоллаҕына, олох тохтоло суох бара туруон сөп. Аны туран, ыттаргын сүтэрэн кэбиһэр куттал эмиэ баар. Маннык түгэҥҥэ, үксүн ыттаргын да эккирэтэн бараҕын буоллаҕа. Хата үчүгэйэ диэн, ошейник навигатор баар.

Билигин ойуурга сылдьарга араас өҥнөөх, чаҕылхай сырдык таҥастар, бейсболкалар бааллар. Олус омуннаах дьоннор туох эрэ хамсыырын көрдүлэр да, тугун-ханныгын билбэккэ, үчүгэйдик өйдөөн-дьүүллээн көрбөккө да ытан кэбиһиэхтэрин сөп. Ону тэҥэ, ойууртан аһаҕас сиргэ тахсар эмиэ биир куттал, билигин булчут наһаа элбэх, арааһынай дьоннор сылдьаллар. Тахсан истэххинэ, ойуур иһигэр мас хамсыырын көрөннөр ытыалаан кэбиһиэхтэрин эмиэ сөп. Инник дьон бөҕөнү оһоллообут түбэлтэ аҕыйаҕа суох. Онон, билигин бултуурга куттал хантан баҕарар суоһуур, олох сэрэхтээхтик, сиэрдээхтик, холкутук сылдьыахха наада.

- Булт үгэниттэн умнуллубат түгэни кэпсиэн дуо?

- Биирдэ маннык буолан турар, сааскы куска уонна хааска бултаатыбыт. Көтөр кэлиитэ онно олох үчүгэйдик, тохтоло суох кэлбитэ. Омуннаан эттэххэ, уочарытынан тахсан аһыыбыт, ол тухары көтөрдөрбүт түһэ тураллар. Биһиги сиэрдээхтик, бэйэбит ыларбытын ылан баран тохтоотохпут. Дьэ, онно көрбүтүм, көтөр кэллэҕинэ үчүгэйдик кэлэрин. Көтөн ааһар суоллара оннук түбэһэн хаалбыт быһылаах диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп. Маннык көстүүнү хас сырыы аайы мээнэ көрбөт буоллаҕын эбээт.

Балык туһунан кэпсэттэххэ, балыктыахпын дьиҥэ баҕарабын ээ. Аны үлэ мэһэйдиир буолан уруккум курдук балыктыы кыайан барбаппын. Хоту дойдуга табаарыстарым араас кыылга бултуурга ыҥыраллар даҕаны билиҥҥитэ айанныы иликпин.

Кэнники хайдах быһыылаахтык бултаабыккын, булт түгэннэрин үүтээҥҥэ олорон кэпсэтэртэн, ахтартан-саныыртан үчүгэй суох буолааччы. Бултан сылайар-элэйэр буоллаххына, ол аата, булка интэриэһин сүтэн эрэр дэнэр. Арай сааһырдахха хайдах этиэххэ сөбө эбитэ буолла, баҕа баар, кыах суох диэн буолара дуу...

- Булчуттарга баҕа санаан

- Булчут дьон сиэри-туому тутуһан, айылҕабытын көрө-истэ сылдьыахха. Харахпытыгар көстүбүтү барытын ытан, ылан испэккэ, бэйэбитигэр сөп буолары ылыахха.

Харысхан ПОПОВ,

"Түһүлгэ" НАК звукооператора